Φαντασία και Τέχνη

Όταν είμαστε παιδιά είναι τόσο σύνηθες, και επιτρεπτό όσο και επιθυμητό το παιχνίδι. Αυτό συχνά κυμαίνεται στο φαντασιακό πλαίσιο, όπου το παιδί φαντάζετε πως είναι κάποιος/ κάτι άλλο, πως ζει διαφορετικές καταστάσεις, πως έχει άλλες εμπειρίες. Ακόμα και όταν το παιχνίδι αντλεί αρκετά στοιχεία του από την πραγματικότητα, το φαντασιακό δεν λείπει ως πρόσθετο χαρακτηριστικό. Το παιχνίδι μπορεί να προσφέρει πολλά στο παιδί, όπως έναν υγιή τρόπο έκφρασης, και μια δυνατότητα να πειραματιστεί με καταστάσεις, ενώ παράλληλα ανοίγει ορίζοντες για δημιουργικότητα, φαντασία, εξέλιξη.

Ταυτόχρονα, όσο είμαστε στην παιδική ηλικία, είναι συνηθισμένη η ενασχόληση με τις τέχνες: τα παιδιά συχνά καταπιάνονται με την μουσική, την ζωγραφική, την θεατρική έκφραση. Και στο κομμάτι αυτό, το φαντασιακό εμπνέει και δίνει υλικό στα παιδιά, που παρουσιάζουν την δικιά τους σκοπιά από τον κόσμο, ενώ ταυτόχρονα εξασκούν δημιουργικότητα, φαντασία, έκφραση.

Μπορούμε να παρατηρήσουμε λοιπόν πως τα περισσότερα παιδιά εκδηλώνουν ετούτες τις ικανότητες μέσα από το παιχνίδι και τις τέχνες, όμως είναι λίγοι οι ενήλικες που τις διατηρούν. Ο Πάμπλο Πικάσο είχε πει κάποτε πως ‘όλα τα παιδιά είναι καλλιτέχνες, το πρόβλημα είναι πως να παραμείνει κανείς καλλιτέχνης μόλις μεγαλώσει’, και αυτή η φράση αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα.

Ως ενήλικες, το παιχνίδι δεν είναι πλέον επιτρεπτό, και η ενασχόληση με τις τέχνες αποκλειστική για τους ταλαντούχους. Σε αυτή την φάση, τα επίπεδα δημιουργικότητας, φαντασίας και έκφρασης του ατόμου είναι χαμηλότερα από ότι στο παρελθόν. Το φαντασιακό κομμάτι, και οι λειτουργίες του, συνεχίζουν να υπάρχουν, όμως τώρα δεν βρίσκουν τον ίδιο τρόπο έκφρασης.

Κατά τον S. Freud, αυτό συμβαίνει επειδή καθώς το άτομο μεγαλώνει, αντιλαμβάνεται πως το φαντασιακό κομμάτι του (κατά τον Freud αυτό ήταν κυρίως σκέψεις δύναμης ή σεξουαλικές) δεν είναι κοινωνικά επιτρεπτό, και έτσι παύει να το εκφράζει, παρά μόνο στα όνειρα.

Πάραυτα, η ανάγκη τόσο για ονειροπόληση όσο και για παιχνίδι παραμένει στο άτομο. Κατά τον Freud, αυτή η ανάγκη εκφράζεται στους ενήλικες μέσω της διάδρασης με τις τέχνες. Συγκεκριμένα έχει υποστηρίξει πως ο ‘ποιητής’ είναι αυτός που μπορεί να μπαίνει στον φανταστικό κόσμο και να δημιουργεί μέσα σε αυτόν. Οι χαρακτήρες ετούτου του κόσμου αντικατοπτρίζουν το Εγώ, τους συμμάχους και τους εχθρούς αυτού. Έτσι, τόσο ο ίδιος ο ποιητής όσο και ο αναγνώστης μπορεί να ταυτιστεί με την ιστορία, με τα πρόσωπα, με τα γεγονότα: ο φανταστικός ‘ποιητικός’ κόσμος μετατρέπει τις φαντασιώσεις (που αλλιώς μπορεί να ξυπνούσαν άσχημα αισθήματα), τροποποιώντας και συγκαλύπτοντάς τες, σε επιτρεπτά αισθήματα ηδονής.

Παρόμοια συμβαίνει και με τον ‘καλλιτέχνη’ με την ευρύτερη έννοια. Εξιδανικεύει την ανθρώπινη φαντασίωση, τοποθετώντας την μέσω της τέχνης στο κομμάτι του επιτρεπτού από το οποίο μπορεί το άτομο να αντλήσει ηδονή.

Δεν είναι όμως μόνο ο ‘ποιητής’ ή ο ‘καλλιτέχνης’ που βιώνουν τις ανάγκες έκφρασης αυτών των στοιχείων. Για το κάθε άτομο μπορεί να ισχύει το ίδιο: η ενασχόληση με την τέχνη μπορεί να δώσει στον ενήλικα την διέξοδο για ονειροπόληση, παιχνίδι (όχι με την έννοια που το κάνουν τα παιδιά, μα με τον ίδιο στόχο) και να μετατρέψει σε επιτρεπτές τις φαντασιώσεις και την έκφραση αυτών.

Μία λειτουργία της τέχνης λοιπόν είναι αυτή: ανοίγει τον δρόμο προς την έκφραση του φαντασιακού. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί με την ενασχόληση με κάποιας μορφής τέχνη (ανάλογα τι είναι ταιριαστό στον καθένα). Η παρακολούθηση (‘κατανάλωση’) της τέχνης, όσο και η παραγωγή της μπορούν να φέρουν πτυχές του ατόμου στην επιφάνεια, και να του επιτρέψουν να τις παρατηρήσει μέσα από ένα ασφαλές για το Εγώ πρίσμα.

Διαβάζοντας ένα βιβλίο, ζωγραφίζοντας, χορεύοντας, μπορεί κανείς να φαντασιωθεί ως ενήλικας ελεύθερα, να ΄παίξει’, να ονειρευτεί, να γίνει για λίγο παιδί, κάτι που παραμένει ανάγκη του ατόμου καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής του.

Βιβλιογραφία

Armstrong, J., de Botton, A., (2013). Η Τέχνη Ως Θεραπεία, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη

Joiner, L., (2012). The Big Book of Therapeutic Activity Ideas for Children and Teens, London, UK, Jessica Kingsley Publishers.

S. Freud (1907). Ο Ποιητής και η Φαντασίωση, Αθήνα, Εκδόσεις Πλέθρον.

S. Freud (1930). Τέχνη και Ψυχανάλυση, Αθήνα Εκδόσεις Σκοροντζή